Duchowni jako filantropi w Słupsku – nieznana historia
Słupsk, miasto o bogatej historii sięgającej średniowiecza, przez wieki było świadkiem niezwykłych aktów dobroczynności. Szczególną rolę w kształtowaniu lokalnej społeczności odegrali duchowni, których działalność filantropijna często pozostaje w cieniu bardziej znanych wydarzeń historycznych. Okres od XVII do XIX wieku to czas, gdy księża w Słupsku nie tylko głosili Słowo Boże, ale także aktywnie angażowali się w rozwój edukacji i opieki społecznej. Ich fundacje, beneficja i darowizny stały się fundamentem, na którym wyrosły instytucje kształtujące oblicze miasta przez kolejne stulecia.
Choć może się to wydawać zaskakujące, to właśnie duchowni byli często inicjatorami postępowych zmian społecznych. W czasach, gdy państwo nie zapewniało powszechnej edukacji czy opieki zdrowotnej, to Kościół brał na siebie ciężar tych zadań. W Słupsku zjawisko to przybrało szczególnie interesującą formę, tworząc unikalny mikroświat filantropii kościelnej.
Geneza fundacji duchownych w Słupsku
Początki fundacji duchownych w Słupsku sięgają burzliwego XVII wieku. Był to okres, gdy miasto, podobnie jak cała Europa, zmagało się z następstwami wojny trzydziestoletniej. Zniszczenia, ubóstwo i choroby stały się codziennością. W tych trudnych czasach to właśnie duchowni, często dysponujący większymi środkami niż przeciętni mieszkańcy, zaczęli organizować pomoc dla najbardziej potrzebujących.
Jednym z pierwszych udokumentowanych przykładów takiej działalności była fundacja księdza Johanna Gottfrieda Schmidta z 1652 roku. Ten skromny proboszcz parafii św. Piotra i Pawła przeznaczył znaczną część swojego majątku na utworzenie małej szkoły dla sierot. Choć początkowo placówka ta kształciła zaledwie kilkanaścioro dzieci, to z biegiem lat rozrosła się, stając się zalążkiem systemu edukacyjnego w mieście.
Warto zauważyć, że działalność filantropijna duchownych w Słupsku nie ograniczała się do pojedynczych aktów dobroczynności. Był to raczej długofalowy trend, który z czasem przybrał formę zorganizowanego ruchu. Księża, inspirowani przykładem swoich poprzedników, coraz częściej decydowali się na przekazywanie części swoich dochodów na cele społeczne.
Edukacja jako priorytet – szkoły i stypendia fundowane przez księży
Wśród licznych inicjatyw podejmowanych przez duchownych w Słupsku, edukacja zajmowała szczególne miejsce. Księża doskonale rozumieli, że inwestycja w kształcenie młodego pokolenia to najlepsza droga do poprawy warunków życia całej społeczności. Dlatego też znaczna część fundacji i beneficjów była przeznaczana właśnie na cele edukacyjne.
Jednym z najbardziej imponujących przedsięwzięć w tej dziedzinie była fundacja księdza Andreasa Müllera z 1723 roku. Ten wpływowy duchowny, pełniący funkcję archidiakona, przekazał swój okazały dom przy rynku na potrzeby nowej szkoły łacińskiej. Instytucja ta, znana później jako Gimnazjum Müllera, przez ponad sto lat kształciła elitę intelektualną miasta. Wśród jej absolwentów znaleźli się przyszli lekarze, prawnicy i naukowcy, którzy znacząco przyczynili się do rozwoju Słupska i całego regionu.
Nie mniej istotne były mniejsze inicjatywy, takie jak stypendia fundowane przez poszczególnych księży. Na przykład proboszcz kościoła Mariackiego, Johann Christoph Wendland, w swoim testamencie z 1785 roku ustanowił fundusz stypendialny dla uzdolnionych, ale niezamożnych uczniów. Dzięki temu wsparciu wielu młodych słupszczan mogło kontynuować naukę na uniwersytetach w Królewcu czy Halle.
Co ciekawe, duchowni nie ograniczali się tylko do wspierania edukacji chłopców. W 1802 roku ksiądz Friedrich Wilhelm Schröder założył pierwszą w mieście szkołę dla dziewcząt, łamiąc tym samym powszechne wówczas przekonanie o zbędności kształcenia kobiet. Ta progresywna inicjatywa wyprzedziła swoją epokę i stała się wzorem dla podobnych przedsięwzięć w innych miastach Pomorza.
Opieka społeczna – szpitale i domy opieki z inicjatywy duchowieństwa
Oprócz edukacji, drugim kluczowym obszarem działalności filantropijnej słupskich duchownych była opieka społeczna. W czasach, gdy państwo nie zapewniało powszechnej opieki zdrowotnej, to właśnie Kościół brał na siebie odpowiedzialność za najsłabszych członków społeczeństwa. Fundacje i beneficja księży umożliwiły powstanie w Słupsku szeregu instytucji opiekuńczych, które przez dziesięciolecia służyły mieszkańcom miasta.
Jednym z pierwszych takich przedsięwzięć był szpital św. Jerzego, rozbudowany i unowocześniony dzięki fundacji księdza Joachima von Wedla w 1689 roku. Ta placówka, początkowo przeznaczona głównie dla trędowatych, z czasem przekształciła się w nowoczesny jak na owe czasy szpital, oferujący pomoc medyczną wszystkim potrzebującym, bez względu na status społeczny czy majątkowy.
Nie mniej istotne były inicjatywy mające na celu opiekę nad osobami starszymi i niepełnosprawnymi. W 1745 roku ksiądz Martin Gregorius Vogel przeznaczył znaczną część swojego majątku na utworzenie domu opieki dla zgrzybiałych starców i kalek. Ta instytucja, znana jako Vogelstift, przez ponad sto lat zapewniała godne warunki życia setkom słupszczan, którzy z różnych powodów nie mogli liczyć na wsparcie rodziny.
Warto podkreślić, że działalność opiekuńcza duchownych nie ograniczała się do tworzenia instytucji. Wielu księży osobiście angażowało się w pomoc najbardziej potrzebującym. Przykładem może być ksiądz Johann Friedrich Zöllner, który w czasie epidemii tyfusu w 1812 roku nie tylko organizował pomoc materialną dla chorych, ale sam odwiedzał zarażonych, narażając własne życie.
Długofalowe skutki działalności filantropijnej duchownych
Wpływ fundacji i darowizn księży na rozwój Słupska trudno przecenić. Ich działalność filantropijna nie tylko przyczyniła się do poprawy warunków życia mieszkańców w XVII, XVIII i XIX wieku, ale także stworzyła fundamenty, na których opierał się rozwój miasta w kolejnych stuleciach.
Instytucje edukacyjne założone przez duchownych, takie jak Gimnazjum Müllera czy szkoła dla dziewcząt Schrödera, przez dziesięciolecia kształtowały elitę intelektualną miasta. Wielu absolwentów tych placówek później samo angażowało się w działalność społeczną i filantropijną, kontynuując dzieło swoich dobroczyńców. W ten sposób tworzyła się swoista spirala dobra, napędzająca rozwój społeczny i kulturalny Słupska.
Podobnie rzecz się miała z instytucjami opieki społecznej. Szpitale i domy opieki założone przez księży stały się wzorem dla późniejszych, świeckich inicjatyw tego typu. Co więcej, niektóre z tych placówek przetrwały do XX wieku, ewoluując i dostosowując się do zmieniających się potrzeb społecznych. Na przykład, dawny Vogelstift w okresie międzywojennym przekształcił się w nowoczesny dom opieki, który funkcjonował aż do końca II wojny światowej.
Nie można też pominąć wpływu, jaki działalność filantropijna duchownych miała na mentalność mieszkańców Słupska. Przykład księży-dobroczyńców inspirował innych do podejmowania podobnych inicjatyw. W XIX wieku w mieście rozwinął się prężny ruch filantropijny, w którym uczestniczyli zarówno bogaci mieszczanie, jak i przedstawiciele szlachty. Można zaryzykować tezę, że to właśnie dzięki fundacjom duchownych z poprzednich stuleci, idea społecznej odpowiedzialności tak głęboko zakorzeniła się w świadomości słupszczan.
Zapomniane dziedzictwo – dlaczego o fundacjach duchownych się nie pamięta?
Mimo ogromnego znaczenia fundacji i darowizn duchownych dla rozwoju Słupska, wiedza o tych inicjatywach jest dziś stosunkowo niewielka. Dlaczego tak się stało? Przyczyn tego stanu rzeczy jest kilka.
Po pierwsze, wiele dokumentów dotyczących działalności filantropijnej księży zaginęło lub uległo zniszczeniu w trakcie burzliwej historii miasta. Szczególnie dotkliwe straty przyniosła II wojna światowa, podczas której spłonęło wiele archiwów kościelnych. W rezultacie, wiedza o niektórych fundacjach opiera się dziś głównie na przekazach ustnych lub fragmentarycznych zapisach.
Po drugie, zmiana granic po 1945 roku i wymiana ludności spowodowały przerwanie ciągłości kulturowej. Nowi mieszkańcy Słupska, przybyli tu z różnych części Polski, nie znali historii miasta i nie mieli świadomości znaczenia dawnych fundacji duchownych. W okresie PRL-u temat ten był dodatkowo marginalizowany ze względów ideologicznych.
Wreszcie, sama natura działalności filantropijnej duchownych sprawiła, że z czasem stała
